Choroba zwyrodnieniowa stawów w kontekście dietoterapii

Choroba Zwyrodnieniowa Stawów: co to jest i jakie są jej objawy i przyczyny?

Choroba zwyrodnieniowa stawów jest chorobą degeneracyjną, polegającą na stopniowym uszkadzaniu chrząstki stawowej, może ona dotyczyć jednego lub więcej stawów, najczęściej dotyka ona stawy biodrowe i stawy kolanowe [1]. Dokładne przyczyny tej choroby nie są znane, jednak wyodrębniono czynniki ryzyka, które znacząco wpływają na ryzyko zachorowania, są to: wiek, płeć, nadmierna masa ciała, czynniki genetyczne, urazy i przeciążenia [2]. Najczęściej ta jednostka chorobowa dotyka stawy: kolanowe, biodrowe, stawy rąk (międzypaliczowe bliższe i dalsze, a także podstawa kciuka) oraz stawy odcinków kręgosłupa: szyjnego i lędźwiowego [2].

Główne objawy tej jednostki chorobowej to: ból, ograniczona ruchomość oraz sztywność stawu dotkniętego procesem degeneracyjnym, zwłaszcza w godzinach porannych [1, 2]. Choroba ta najczęściej ujawnia się w wieku 40-60 lat [3]. Szacuje się, że pacjenci z chorobą zwyrodnieniową żyją z objawami nawet około 26,1 lat [4]. Niestety efektywne leczenie może być utrudnione poprzez niską wiedzę pacjentów na temat wpływu na własne zdrowie i występowania barier, które utrudniają zmianę stylu życia [4].

Epidemiologia choroby zwyrodnieniowej stawów: częstość występowania i czynniki ryzyka

Światowa Organizacja Zdrowia zalicza chorobę zwyrodnieniową stawów do 10 głównych problemów zdrowotnych na świecie [1]. Jest ona najczęściej występującą na świecie chorobą stawów i główną przyczyną występowania niepełnosprawności [5, 6]. Coraz częstsze występowanie tej jednostki chorobowej jest powiązane z wydłużeniem czasu trwania życia ludzkiego, ale także z epidemią nadwagi i otyłości [7]. Należy podkreślić, że nadwaga i otyłość szczególnie zwiększają ryzyko występowania choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego [6]. W Polsce wzajemnie nakładają się dwa zjawiska, które znacząco wpłyną na zwiększenie występowania choroby zwyrodnieniowej stawów w populacji, są to: starzenie się społeczeństwa i wzrost ilości osób z nadwagą i otyłością [2].

Badania naukowe wskazują, że występowanie choroby zwyrodnieniowej stawu biodrowego jest podobne u kobiet i u mężczyzn, z kolei występowanie choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego częściej występuje wśród kobiet. Warto zaznaczyć, że dość duży odsetek pacjentów ma zarówno chorobę zwyrodnieniową stawów kolanowych i biodrowych [6]. W dużym badaniu, w którym wzięło udział 16 222 uczestników, którzy mieli powyżej 55 lat, wykazano, że problem występowania choroby zwyrodnieniowej dotyczył więcej niż jednego stawu [6].

Metody leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów: od leków po rehabilitację i postępowanie dietetyczne

Ze względu na powszechne występowanie i drogie leczenie choroba ta stanowi poważne obciążenie ekonomiczne dla ochrony zdrowia [7]. Chroniczny ból, postępująca niepełnosprawność mogą prowadzić do społecznej izolacji, depresji, pogorszenia statusu materialnego rodziny [7]. Wszystkie te czynniki w znaczącym stopniu mogą wpłynąć na jakość życia tych pacjentów [8]. Chroniczny ból może przyczynić się do obniżenia nastroju i kolejno występowania depresji [8]. Niestety obecnie nie ma terapii, która doprowadziłaby do wyleczenia tej jednostki chorobowej, a obecne metody terapeutyczne skupione są wokół zapobiegania progresji występujących objawów [5].

Chorobę zwyrodnieniową traktuje się jako chorobę czterech tkanek: chrząstki, kości, torebki stawowej i aparatu przystawkowego (więzadła, ścięgna, mięsnie) [3, 9].

Leczenie tej jednostki chorobowej jest złożone i obejmuje: leczenie farmakologiczne (wykorzystywane są najczęściej niesteroidowe leki przeciwzapalne, glikokortykosteroidy, opioidy), leczenie operacyjne, leczenie rehabilitacyjne, a w nowoczesnym piśmiennictwie medycznym coraz więcej musi się na temat istotności stosowania dietoterapii w tej jednostce chorobowej, która głównie będzie miała charakter przeciwzapalny [1]. Leczenie zachowawcze niefarmakologiczne polegające na zmniejszeniu masy ciała, fizjoterapii, odpowiednim obuwiu i zaopatrzeniu ortopedycznym może pozwolić na ograniczenie stosowania leków przeciwbólowych [3].

W wytycznych leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów podkreśla się znaczenie motywacji pacjenta w dbaniu o własne zdrowie w tym edukacji na temat konieczności wykonywania ćwiczeń, których celem jest wzmacnianie mięśni (zwłaszcza mięśnia czworogłowego uda, mięśni obręczy biodrowej), ważne są również ćwiczenia rozciągające, ćwiczenia aerobowe takie jak pływanie, Nordic Walking. Bardzo ważne jest zasięgnięcie porady wykwalifikowanego fizjoterapeuty przed rozpoczęciem bardziej zaawansowanej aktywności fizycznej, jeśli masz chorobę zwyrodnieniową stawów.

Najnowsze dane naukowe wykazują, że chorobę zwyrodnieniową stawów należy traktować szerzej, niż jako schorzenie wynikające z procesu starzenia się [1]. Obecnie środowiska naukowe przyjmują, że chorobę zwyrodnieniową stawów należy rozpatrywać w aspekcie choroby metabolicznej powiązanej z oddziaływaniem mediatorów humoralnych, które wpływają na inicjację i progresję procesu chorobowego [1, 5]. Od kiedy opisano rolę stanu zapalnego w patogenezie choroby zwyrodnieniowej stawów, otworzyły się nowe drogi leczenia oparte o uwzględnienie działania przeciwzapalnego [5].

Nadwaga i otyłość a choroba zwyrodnieniowa stawów

W 2012 roku American College of Reumatology w swoich wytycznych leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów podkreśliło istotność stosowania leczenia niefarmakologicznego polegającego na edukacji pacjenta i jego rodziny na temat roli nadmiernej masy ciała w przyspieszaniu tej jednostki chorobowej oraz o znaczeniu rehabilitacji u tej grupy pacjentów [1].

Otyłość definiowana jest jako nadmiar tkanki tłuszczowej w ciele, z kolei tkanka tłuszczowa powoduje w organizmie pacjenta chroniczny stan zapalny przebiegający z nadprodukcją cytokin prozapalnych takich jak: np. interleukina 1, interleukina 6, czynnik martwicy nowotworu i wielu innych, które wedle najnowszych doniesień naukowych mogą odgrywać istotną rolę w patogenezie tego schorzenia [1]. Cytokiny wytwarzane przez tkankę tłuszczową są nazywane adipokinami i mogą one wywierać wpływ na tkanki stawu: chrząstkę, błonę maziową kości [1]. Najbardziej znaną adipokiną tkanki tłuszczowej jest leptyna. Leptyna jest znana przede wszystkim jako cząsteczka sygnałowa działająca na podwzgórze mająca na celu regulację gospodarki energetycznej organizmu [1]. Wykazano również, że może ona aktywować ekspresję czynników wzrostu oraz produkcję macierzy zewnątrzkomórkowej w chrząstkach i może wpływać na regulację produkcji interleukiny-1 i metaloproteinaz, które biorą udział w procesie apoptozy chondrocytów [1]. Dotychczasowe badania wykazały, że redukcja masy ciała może przynieść korzystny efekt w obniżeniu stężenia krążącej leptyny [1].

Nadwaga i otyłość występująca coraz częściej wśród polskich pacjentów sprzyja rozwojowi choroby zwyrodnieniowej nie tylko w obrębie stawów skokowych, biodrowych czy kolanowych, które są obciążone nadmierną masą ciała, ale dowiedziono również, że stan zapalny może pojawić się również w obrębie stawów rąk [1, 10]. W odniesieniu do tej choroby bardzo ważne są badania nad samą białą tkanką tłuszczową i produkowanymi przez nią adipokinami, gdyż to właśnie sieć zależności między nimi w generowaniu procesu zapalnego może dać w przyszłości nowe perspektywy leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów [1]. Redukcja masy ciała u pacjenta z tą jednostką chorobową jest kluczową strategią z celu zmniejszenia przewlekłego stanu zapalnego w organizmie pacjenta [1, 10].

Otyłość w literaturze jest dobrze opisana jako czynnik ryzyka choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych i biodrowych, ale co ciekawe istnieje coraz większa liczba dowodów na zwiększone ryzyko występowania choroby zwyrodnieniowej dłoni, co może być związane nie z samym obciążeniem biomechanicznym związanym z otyłością, ale z czynnikami występowania przewlekłego stanu zapalnego związanego z nagromadzeniem zwłaszcza tkanki tłuszczowej trzewnej [10]. Rosnąca częstość występowania choroby zwyrodnieniowej dłoni może być wynikiem wzrostu wskaźników otyłości i przewlekłego stanu zapalnego z nią związanego, siedzącego trybu życia i spożywania diety ubogiej w składniki odżywcze [10].

Podsumowując, otyłość ma nie tylko związek z nadmiernym obciążeniem mechanicznym stawów, ale towarzyszy jej również przewlekły stan zapalny, który przebiega ze zwiększoną produkcja mediatorów stanu zapalnego, taki stan rzeczy może przyczynić się do wywołania miejscowego stanu zapalnego, który może prowadzić do rozwoju choroby zwyrodnieniowej stawów [5].

W badaniu Messier S.P. i wsp. zakwalifikowanych do badania 823 uczestników podzielono na grupę z interwencją  z zaleceniami dietetycznymi i z ćwiczeniami fizycznymi (414 uczestników) i grupę kontrolną (409 uczestników). Średni wiek badanych osób wynosił 64,6 lat. Uczestników badania obserwowano przez 18 miesięcy. Badanie ostatecznie ukończyło w grupie interwencyjnej 329 osób i w grupie kontrolnej 316 osób [4]. Interwencja dietetyczna polegała na wprowadzeniu diety niskokalorycznej w celu redukcji masy ciała, Deficyt kaloryczny wynosił od 800 do 1000 kcal/ d. Najniższą wartość energetyczną użytą w badaniu była 1100 kcal/d dla kobiety i 1200 kcal/d dla mężczyzny. Rozkład makroskładników w tej interwencji dietetycznej wynosił 15-20% białka (co najmniej 1,2 białka na kilogram idealnej masy ciała, mniej niż 30% tłuszczu, 45-60% węglowodanów). Celem interwencji było zmniejszenie masy ciała o co najmniej 10% w porównaniu do masy ciała wyjściowej. Z kolei ćwiczenia obejmowały chodzenie aerobowe przez 15 min i trening oporowy 20 min, drugiej fazy chodzenia 15 min i wyciszenia 10 min. W grupie interwencyjnej zaobserwowano spadek masy ciała średnio o -7,7 kg z kolei w grupie kontrolnej -1,7 kg. Wśród pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego i nadwagą, zakwalifikowanych do badania dieta i ćwiczenia w porównaniu z grupą kontrolną doprowadziły do statystycznie istotnej, ale niewielkiej różnicy w bólu kolana w ciągu 18 miesięcy [4]. Warto zaznaczyć, że restrykcje kaloryczne w tym badaniu były dość duże i utrzymanie ich w okresie długofalowym może nie być możliwe. Zwłaszcza bardzo restrykcyjne ograniczenie u kalorii u osób starszych może przyczynić się do nadmiernego spadku masy mięśniowej i siły mięśniowej i wygenerowania nowego problemu, jakim jest sarkopenia, której będzie więcej nieco niżej.

BMI a choroba zwyrodnieniowa stawów

Badania przedstawiane na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat wykazują występowanie statystycznej zależności pomiędzy występowaniem otyłości i choroby zwyrodnieniowej stawów. Niestety wraz ze wzrostem wskaźnika BMI będą u pacjenta nasilać się objawy bólowe [1]. Pacjenci kwalifikowanie do zabiegu endoprotezoplastkki często mają BMI przekraczające normę [1]. Im również wyższe BMI, tym trudniej może przebiegać proces gojenia pooperacyjnego [1]. Bardzo ważnym aspektem chroniącym pacjenta przed rozwojem choroby zwyrodnieniowej stawów jest utrzymanie masy i siły mięśniowej na dobrym poziomie [1].

Szacunkowo każde dodatkowe 5 kg może obciążać stawy o 36%  [11]. Redukcja masy ciała powinna być bezpieczna, dlatego organizacja Osteoarthritis Research Society International zaleca, aby redukcja masy ciała wynosiła 5% w ciągu 20 tygodni [2].

W piśmiennictwie naukowym znajdują się doniesienia, że spadek masy ciała rzędu 5-10% może znacząco poprawić funkcjonowanie osób z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych [12]. Przykładowo, jeśli osoba w wieku 65 lat przy wzroście 164 ma masę ciała 100 kg to 5% ubytku masy ciała stanowi 5 kg, a 10% stanowi 10 kg. Nie jest tak, że osoba chora musi dążyć koniecznie do wartości prawidłowego BMI, warto zaznaczyć, że każdy spadek masy ciała będzie korzystny.

Warto zaznaczyć, ze zbyt restrykcyjne diety mogą utrudniać stosowanie długofalowych zmian w diecie, dlatego przeprowadzanie redukcji masy ciała powinno być nadzorowane przez dietetyka, zwłaszcza u osób starszych, gdzie szybka redukcja masy ciała może przebiegać ze znaczącym spadkiem masy i siły mięśniowej i przyczyniać się do występowania sarkopenii.

Od 2016 roku sarkopenia definiowana jako: spadek masy i siły mięśniowej została wpisana do międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10 jako od M62.84 [13]. Sarkopenia  w świetle nowych badań naukowych wpływa na zwiększone ryzyko występowania choroby zwyrodnieniowej stawów. Zwiększa również ryzyko upadków i przy tym ryzyko złamań osteoporotycznych. Konsultacje z dietetykiem są ważne, ponieważ szeroka wiedza na temat składników odżywczych pozwoli wyedukować pacjenta tak, aby miał on odpowiednią wiedzę, jak dobierać produkty pod względem składników odżywczych. Dietetyk również jest w stanie dobrać do diety pacjenta odpowiednią ilość białka, które jest bardzo ważne w aspekcie utrzymania masy i siły mięśniowej.

Aktywność fizyczna w chorobie zwyrodnieniowej stawów

Odpowiednio dobrane ćwiczenia i prowadzenie fizjoterapii mogą pozytywnie wpłynąć na zmniejszenie dolegliwości bólowych u tej grupy pacjentów. Regularne ćwiczenia mogą pozytywnie wpłynąć na mięśnie, które w mniejszym stopniu będą kumulować napięcie, z kolei dodatkowym atutem aktywności fizycznej będzie fakt, że wpływa ona na produkcję endorfin, dzięki czemu pacjent może odczuć zmniejszenie objawów bólowych oraz lepsze samopoczucie [8]. Warto zasięgnąć porady fizjoterapeuty w celu doboru odpowiednich i bezpiecznych ćwiczeń.

Dietoterapia choroby zwyrodnieniowej stawów

W utrzymaniu struktury i funkcji stawów bierze udział szereg składników odżywczych, są to między innymi: białka i poszczególne aminokwasy, jedno i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy, składniki mineralne [1]. Niestety wśród społeczności krajów wysokorozwiniętych, również społeczności polskiej zaczyna dominować nadkonsumpcja żywności wysokoprzetworzonej, która zamiast składników odżywczych dostarcza cukru, soli, nadmiernej ilości nasyconych kwasów tłuszczowych i tłuszczy trans. Żywność wysokoprzetworzona ze względu na małą ilość błonnika i białka nie syci i powoduje nadmierne spożycie kalorii.

Należy zaznaczyć, że u pacjentów starszych postępowanie dietetyczne może być szczególnie ważne, ponieważ na chorobę zwyrodnieniowej stawów może nakładać się proces związany z sarkopenią, co dodatkowo może upośledzać sprawność, zwiększać ryzyko upadków, a słabe mięśnie niestety będą sprzyjać degradacji stawu. 

Pierwszym krokiem w dietoterapii pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów powinno być ograniczenie żywności wysokoprzetworzonej i zastąpienie jej żywnością mającą duży potencjał odżywczy i przeciwzapalny [1].

W ostatnich latach duże znaczenie przypasuje się bioflawonoidom, które są naturalnym składnikiem przypraw, herbaty, owoców, warzyw i mogą one działać przeciwzapalnie [1].

Ważnym komponentem diety mogą być kwasy tłuszczowe z rodziny omega 3 w tym: kwas eikozopentaenowy i kwas dokozoheksaenow, ponieważ te kwasy tłuszczowe wyróżniają się działaniem przeciwzapalnym i antykatabolicznym. Zamiana porcji tłustego mięsa wołowego czy wieprzowego na 2 porcje ryby w tygodniu może okazać się dla tych pacjentów dobrym wyborem. Największe znaczenie w dietoterapii choroby zwyrodnieniowej stawów ma obecnie dieta przeciwzapalna.

Dieta przeciwzapalna a choroba zwyrodnieniowa stawów

Alternatywą dla niskokalorycznych restrykcyjnych diet może być dieta przeciwzapalna, zmniejszająca zapalenie ogólnoustrojowe związane z nadwagą i otyłością, może ona również przyczynić się do zmniejszenia objawów bólowych i progresji choroby zwyrodnieniowej [12].

Dieta przeciwzapalna charakteryzuje się stosowaniem produktów o niskim stopniu przetworzenia technologicznego, bogatej w błonnik, kwasy tłuszczowe jedno i wielonienasycone (w które bogate są: ryby, oleje roślinne, orzechy, nasiona), dużą ilością warzyw, owoców, ziół  bogatych w polifenole roślinne, ważnym składnikiem tej diety jest również oliwa z oliwek. Taka dieta może przyczyniać się do zmniejszania stanu zapalnego oraz neutralizowania wolnych rodników i reaktywnych form tlenu [12]. Z kolei dieta wysokoprzetworzona bogata w produkty takie jak: sól, kwasy tłuszczowe trans, pozbawiona błonnika, warzyw, owoców może mieć działanie na zwiększenie produkcji wolnych rodników i prozapalnych cytokin prowadząc do zwiększenia ogólnoustrojowego stanu zapalnego [12].

W ciekawym Badaniu Cooper I. i wsp. oceniono skuteczność dietetycznej interwencji przeciwzapalnej na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego realizowanej w ramach telezdrowia. Z powodu pandemii COVID-19 pacjenci byli konsultowani przez platformę ZOOM [12]. Pierwsza konsultacja trwała 45-90 minut (zawierała szczegółowe wytyczne na temat diety przeciwzapalnej), kolejne kontrolne trwały 10-15 min. Do badania zakwalifikowano 60 osób w przedziale wiekowym 40-85 lat (głównie kobiet), które miały objawy choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego, uczestnicy badania brali udział w konsultacjach 1:1 i byli poddani obserwacji 3 i 6 tygodniowej. Dietę przeciwzapalną realizowało 28 uczestników, wśród których 82% stanowiły kobiety. Interwencja dietetyczna polegała na wprowadzeniu niskoprzetworzonej, przeciwzapalnej diety. Wprowadzona dieta była normokaloryczna. Uczestnicy badania oceniali satysfakcję z leczenia, zmiany w masie ciała, ocenę jakości życia, konieczności zastosowania leków przeciwbólowych. W badaniu tym potwierdzono skuteczność i wykonalność interwencji dietetycznej prowadzonej w ramach telezdrowia w zakresie interwencji dietetycznej o działaniu przeciwzapalnym wśród osób dorosłych z objawami choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych [12].

Bardzo ważne jest kreowanie świadomości wśród pacjentów zwłaszcza starszych o konieczności przyjmowania witaminy D w odpowiednich dawkach. Utrzymanie prawidłowego stężenia witaminy D może wpłynąć również na wyniki leczenia przed i pooperacyjnego [1].

Mikrobiom jelitowy a choroba zwyrodnieniowa stawów rąk

Chorobę zwyrodnieniową stawów kojarzymy głównie z kolanami lub biodrami, jednak coraz częściej obserwuje się jej występowanie również w obrębie stawów dłoni. Zaobserwowano, że ma to duży związek z nadwagą i otyłością, o której już dużo pisano powyżej. Czynnikiem łączącym te dwa zjawiska może być przewlekły stan zapalny o niskim stopniu nasilenia, który towarzyszy występowaniu nadwadze i otyłości [10]. Kolejnym ważnym czynnikiem, o którym warto wspomnieć, jest mikrobiom  jelitowy, który ma bardzo ważne znaczenie dla funkcjonowania układu odpornościowego. Mikrobiom jest bardzo zróżnicowany u poszczególnych osób i wykazuje dużą dynamikę, ponieważ jest zależny od wielu czynników np. takich jak: wieku, funkcjonowania układu hormonalnego, położenia geograficznego, diety, stylu życia.  Dysbioza jelitowa, czyli jej nieprawidłowe zmiany flory bakteryjnej jelit, w świetle nowych badań może sprzyjać występowaniu zespołu metabolicznego i powstaniu zapalenia o niskim stopniu nasilenia, co również może mieć znaczący wpływ na przebieg choroby zwyrodnieniowej stawów rąk [10].

Dbanie o mikrobiom jelitowy, poprzez aktywność fizyczną, stosowanie niskoprzetworzonej diety może mieć znaczący wpływ na występowanie wielu jednostek chorobowych w tym choroby zwyrodnieniowej stawów [10]. Przyczyn dysbiozy jelitowej jest wiele, może to być np. dieta uboga w błonnik pokarmowy, bogata w wysokprzetworzone produkty spożywcze, nadmierne spożycie alkoholu, również do dysbiozy jelitowej mogą przyczynić się niektóre grupy leków [10].

Dotychczas wiele badań podkreśla rolę diety śródziemnomorskiej w poprawie ludzkiego mikrobiomu jelitowego. Jest to dieta charakteryzująca się dużym potencjałem przeciwzapalnym, zawierająca dużą ilość warzyw, owoców, roślin strączkowych, orzechów, nasion, zbóż pełnoziarnistych, większym spożyciu ryb i owoców morza, umiarkowanym spożyciem produktów mlecznych, drobiu, jaj, spożyciem oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia, która jest głównym tłuszczem w tej diecie. Na pewno jest to dieta warta zastosowania w chorobie zwyrodnieniowej stawów [10].

Podsumowanie

Warto zaznaczyć, że postępowanie niefarmakologiczne może być ekonomicznym rozwiązaniem dla systemu ochrony zdrowia i mieć dobre przełożenie na zachowanie dobrej jakości życia u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów. Poprzez stosowanie metod niefarmakologicznych można również opóźnić konieczność zastosowania drogich metod chirurgicznych lub jeśli zajdzie potrzeba operacji, dobrze przygotowany metabolicznie pacjent może móc szybciej wrócić do pełnej sprawności.  Interwencje  związane ze zmianą stylu  życia w tym zmiana nawyków żywieniowych i regularne ćwiczenia mogą mieć działanie wspomagające w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów [14].

Oto 10 najważniejszych zaleceń dotyczących stylu życia dla osób z chorobą zwyrodnieniową stawów:

1. Regularna aktywność fizyczna: Regularne ćwiczenia, takie jak pływanie, jazda na rowerze czy spacery, pomagają wzmocnić mięśnie wokół stawów, poprawiając ich stabilność i zmniejszając ból. Najlepiej skonsultuj się z fizjoterapeutą.
2. Kontrola masy ciała: Utrzymanie prawidłowej masy ciała jest kluczowe, ponieważ nadmierna masa ciała zwiększa obciążenie stawów, co może przyspieszyć proces zwyrodnieniowy.
3. Zbilansowana dieta przeciwzapalna: Dieta bogata w przeciwutleniacze, kwasy tłuszczowe omega-3 (np. ryby, orzechy) oraz witaminy D może wspierać zdrowie stawów. Unikanie przetworzonych pokarmów i nadmiaru cukru, soli, czerwonego mięsa również jest korzystne.
4. Odpowiedni wypoczynek: Wystarczająca ilość snu i unikanie nadmiernego obciążenia stawów w codziennych czynnościach pozwala na regenerację organizmu i zmniejszenie objawów.
5. Stosowanie witaminy D: Pamiętaj, że jest to witamina, której nie da się dostarczyć wraz z dietą, pamiętaj o sprawdzeniu stężenia witaminy D w surowicy krwi, w celu dobrania odpowiedniej dawki skonsultuj się ze swoim lekarzem prowadzącym.
6. Unikanie długotrwałego stania lub siedzenia: Długotrwałe obciążenie stawów wynikające z siedzącego lub stojącego trybu życia może pogorszyć objawy. Regularne przerwy na rozciąganie i ruch są zalecane.
7. Stosowanie technik relaksacyjnych: Stres może nasilać ból i stany zapalne, dlatego techniki relaksacyjne, takie jak medytacja, głębokie oddychanie czy joga, mogą być pomocne. Szczególnie polecany jest trening Jacobsona (znajdziesz go na You Tube).
8. Dostosowanie najbliższego otoczenia: Wprowadzenie ergonomicznych rozwiązań w domu i pracy, takich jak odpowiednie krzesła, materace czy uchwyty, może pomóc w zmniejszeniu obciążenia stawów.
9. Regularne konsultacje medyczne i dietetyczne: Regularne wizyty u lekarza, dietetyka, fizjoterapeuty pozwalają na monitorowanie postępu choroby i dostosowanie leczenia oraz zaleceń stylu życia do aktualnych potrzeb pacjenta.
10. Zastosowanie odpowiedniego obuwia: Noszenie odpowiedniego, dobrze dopasowanego obuwia z amortyzującą podeszwą może znacznie zmniejszyć obciążenie stawów, zwłaszcza kolan i bioder.

Piśmiennictwo

1. Koszowska A., Nowak J., Hawranek R.: Choroba zwyrodnieniowa stawów w kontekście nadwagi i otyłości. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2015, 6 (2): 56-63.
2. Romanowski W., Zdanowska A., Romanowski M.: Choroba zwyrodnieniowa stawów-aktualne standardy leczenia. Forum Reumatologiczne 2016, 52-57.
3. Szczeklik Interna, Medycyna Praktyczna, Kraków 2023.
4. Messier S.P., Beavers D.P., Queen K.: et. Al. Effect of Diet and Exercise on Knee Pain in Patients With Osteoarthritis and Overweight or ObesityA Randomized Clinical Trial. JAMA. 2022;328(22):2242-2251. DOI:10.1001/jama.2022.21893.
5. Targońska-Stępniak B.: Choroba zwyrodnieniowa stawów jako choroba zapalna.  Ból 2019, Tom 20, Nr 4, s. 35–40. DOI: 10.5604/01.3001.0014.0241.
6. Hall M., Van der Esch M., Hinman R.S. et al. How does hip osteoarthritis differ from knee osteoarthritis? Osteoarthritis and cartilage 2022, 32-41. DOI: 10.1016/j.joca.2021.09.010 .
7. Koszowska A. Hawranek R., Nowak J.: Choroba zwyrodnieniowa stawów – problem wieloaspektowy. Reumatologia 2014; 52, 5: 319-325. DOI: 10.5114/reum.2014.46670.
8. Kot-Bryćko K., Pietraszkiewicz F.: Psychologiczne aspekty choroby zwyrodnieniowej stawów. Medycyna sportowa 2021; 2(4). DOI: 10.5604/01.3001.0014.8910.
9. Marczyński W., Tłustochowicz W., Tomaszewski W i wsp.: Analiza piśmiennictwa w zakresie połączenia substancji: glukozaminy i chondroityny w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2022; 6 (6): 407-416.
10. Silvestre M.P., Rodrigues A.M., et al. Cross-Talk between Diet-Associated Dysbiosis and Hand Osteoarthritis. Nutrients 2020, 12(11), 3469. DOI.org/10.3390/nu12113469 .
11. Herter K.V., Heywood K., Connelly J, et al.: Obesity and weight loss in the treatment and prevention of osteoarthritis. PM R. 2012 May; 4 (5 Suppl): S59-67. DOI: 10.1016/j.pmrj.2012.01.005. PMID: 22632704; PMCID: PMC3623013.
12. Cooper I., Brunker P., Devlin B.L.: An anti-inflammatory diet interventionfor knee osteoarthritis: a feasibility study. BMC Musculoskeletal Disorders (2022) 23:47. DOI.org/10.1186/s12891-022-05003-7.
13. Krzymińska-Siemaszko R. Sarkopenia 2018 – zaktualizowane kryteria diagnostyczne do diagnozowania niewydolności mięśni. Geriatria 2018; 12: 227-234.
14. Mazzei D.R., Ademola A., Abbot J.H.: Are education, exercise and diet interventions a cost-effective treatment to manage hip and knee osteoarthritis? A systematic review. Osteoarthritis and Cartilage 29 (2021) 456e470. DOI.org/10.1016/j.joca.2020.10.002.